Informacje ogólne o zastawie
Zastaw należy do kręgu ograniczonych praw rzeczowych. Ustanawia się go w celu zabezpieczenia wierzytelności. Może on być ustanowiony tylko na rzeczach ruchomych i tylko w wyjątkowych przypadkach można go ustanowić na zwierzętach (jak też na niektórych z praw zbywalnych np. na akcjach, czy obligacjach). Natomiast do zabezpieczenia nieruchomości służy hipoteka. Zastaw jest prawem akcesoryjnym. To znaczy, że jego istnienie zależne jest od istnienia wierzytelności. Z chwilą zaspokojenia wierzyciela zastaw upada.
Stronami stosunku zastawu są zastawnik, czyli wierzyciel, którego wierzytelność zabezpieczono oraz zastawca, a więc właściciel rzeczy, na której ustanawia się zastaw.
Zastaw dzieli się na:
- zastaw zwykły, który z kolei dzieli się na zastaw powstający na podstawie czynności prawnej (umowy) oraz zastaw powstający z mocy prawa. Zastaw umowny powstaje z mocy umowy pomiędzy właścicielem rzeczy a wierzycielem. Z racji tego, że zastaw należy do czynności realnych, do jego powstania nie wystarcza samo zawarcie umowy, ale konieczne jest także wydanie rzeczy właścicielowi, czy też osobie trzeciej, na którą się strony zgodziły. Zastaw ustawowy powstaje z kolei na mocy przepisów szczególnych. Jako przykład zastawu ustawowego służy zabezpieczenie czynszu na rzeczach ruchomych najemcy, które zostały wniesione do przedmiotu najmu.
Oczywiście przysługuje on wynajmującemu. Jak wspomniano wyżej, zastaw służy zabezpieczeniu wierzytelności. Jeśli dłużnik nie wywiązał się ze zobowiązania np. nie spłacił pożyczki, której mu udzielono, wierzyciel może zaspokoić się z rzeczy (lub też prawa), które mu oddano w zastaw, czyli może sprzedać prawo (rzecz) objęte zastawem poprzez egzekucję sądową oraz zaspokoić się z uzyskanej w ten sposób sumy. Przy zastawie wierzycielowi przysługują dwa podstawowe uprawnienia: może on zaspokoić się z rzeczy (praw) i to bez względu na to komu przysługuje własność oraz ma pierwszeństwo przed osobistymi wierzycielami właściciela rzeczy, ale pod warunkiem, że nie ma pierwszeństwa szczególnego (takie pierwszeństwo mają osoby dochodzące należności za alimenty, pracę, lub Skarb Państwa, który egzekwuje podatki). Są cztery przypadki wygaśnięcia zastawu: wygaśnięcie wierzytelności, przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej, ale bez przeniesienia zastawu, zwrócenie rzeczy zastawcy przez zastawnika oraz rozwiązanie przez strony umowy zastawu. Co ważne, po wygaśnięciu zastawu zastawnik ma obowiązek zwrócenia rzeczy zastawcy. - rejestrowy – uregulowany w ustawie z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Do jego ustanowienia potrzebna jest umowa o ustanowienie zastawu (zwana umową zastawniczą). Powinna być zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Konieczny jest też wpis do rejestru zastawów. Do stron umowy zastawniczej należą: osoba uprawniona do rozporządzania przedmiotem zastawu i wierzyciel. Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być rzeczy ruchome (oprócz statków morskich, ponieważ one mogą być jedynie przedmiotem hipoteki morskiej), oraz prawa (oprócz tych, które mogą być przedmiotem hipoteki. Przykładowo: użytkowanie wieczyste, spółdzielcze prawo do lokali). Warto zaznaczyć, że rzeczy ruchome i papiery wartościowe, czy też dokumenty z których wynikają prawa, mogą pozostać w posiadaniu dłużnika. Tego typu zastawem można zabezpieczyć jedynie pieniężną wierzytelność, która jest wyrażona w pieniądzu polskim lub w obcej walucie. Wygaśnięcie zastawu rejestrowego następuje w szczególności w przypadku: zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym, rozwiązania przez strony umowy oraz wykreślenia z rejestru zastawów.
- skarbowy, który występuje w prawie podatkowym. Ma on na celu zabezpieczenie zaległości podatkowych na rzecz Skarbu Państwa,
- finansowy, ustanawia się go na środkach pieniężnych, wierzytelnościach kredytowych, a także instrumentach finansowych. Podstawą prawną w tym przypadku jest ustawa o niektórych zabezpieczeniach finansowych.
Przedawnienie roszczeń
Zastawcy przysługuje roszczenie przeciwko zastawnikowi o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy. Powstają one, jeśli zastawnik zachowuje się w sposób sprzeczny z art. 318 k.c., który brzmi następująco: zastawnik, któremu rzecz została wydana, powinien czuwać nad jej zachowaniem stosownie do przepisów o przechowaniu za wynagrodzeniem. Po wygaśnięciu zastawu powinien zwrócić rzecz zastawcy. Przedawniają się one z upływem jednego roku od dnia zwrotu rzeczy (art. 322 § 1 1 k.c.)
Natomiast zastawnik ma roszczenie przeciwko zastawcy o zwrot nakładów na rzecz. Kwestia nakładów uregulowana jest w art. 318 k.c. i w stosowanych na jego podstawie przepisów o przechowaniu za wynagrodzenie, oraz w art. 320 k.c. łącznie z przepisami o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia. Treść wspomnianego art. 320 k.c. brzmi następująco: „jeżeli zastawnik poczynił nakłady na rzecz, do których nie był obowiązany, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia”. Roszczenie, o którym mowa przedawnia się również z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy.
Przepis art. 320 k.c. stosuje się do wszystkich rodzajów zastawu, które są połączone z posiadaniem rzeczy przez zastawnika w czasie, gdy stosunek zastawniczy trwa.
Do przedawnienia innych roszczeń, które powstają między zastawnikiem a zastawcą stosuje się zasady ogólne albo też przepisy szczególne, które są charakterystyczne dla tych roszczeń.
W celu wzmocnienia pozycji zastawnika ustawodawca postanowił przyznać mu możliwość skutecznego dochodzenia przedawnionego roszczenia. Służy temu art. 317 k.c. Dzięki temu przepisowi dłużnik, który odpowiada z tytułu zastawu nie może skutecznie powołać się na zarzut przedawnienia. Wierzyciel może dochodzić od zastawcy roszczenia przedawnionego, ale jest to ograniczone do wierzytelności głównej. W przypadku roszczeń ubocznych, takich jak np. o odsetki, dłużnik rzeczowy może powoływać się na zarzut przedawnienia.
Przepis art. 317 k.c. dotyczy sytuacji, w której do przedawnienia wierzytelności doszło po tym jak ustanowiono zastaw. Jest też kolejnym obok art. 316 k.c., przepisem, który wyłącza akcesoryjność zastawu. Dla przypomnienia akcesoryjność w terminologii prawniczej, to wyjątkowa zależność jednego prawa od drugiego. Powoduje ona, że prawa te nie mogą istnieć bez siebie.