Czym jest przekaz?
Przekaz to konstrukcja prawna, która polega na uproszczeniu stosunków pomiędzy trzema kontrahentami. Owe uproszczenie następuje przez ominięcie jednego z nich i spełnienie świadczenia do rąk trzeciego z równoczesnym zwolnieniem pozostałych.
W myśl art. 921.1 k.c. kto przekazuje drugiemu (odbiorcy przekazu) świadczenie osoby trzeciej (przekazanego), upoważnia tym samym odbiorcę przekazu do przyjęcia, a przekazanego do spełnienia świadczenia na rachunek przekazującego. Odbiorcą jest osoba, która ma uzyskać finalną zapłatę. Jej podstawą musi być stosunek zapłaty. Natomiast przekazującym jest dłużnik, a przekazanym – dłużnik przekazującego, którego obowiązkiem jest spełnienie świadczenia bezpośrednio do rąk odbiorcy.
W którym momencie dochodzi do nawiązania stosunku prawnego między przekazanym a odbiorcą przekazu?
Nawiązanie stosunku prawnego pomiędzy przekazanym a odbiorcą przekazu następuje z chwilą, gdy przekazany przyjmie przekaz. Z samej czynności prawnej przekazu nie wynika żaden stosunek prawny pomiędzy przekazanym a odbiorcą przekazu, na podstawie którego odbiorca przekazu miałby uprawnienie do żądania spełnienia określonego w przekazie świadczenia.
Przyjęcie przekazu (akcept)
Przyjęcie przekazu zwane inaczej akceptem następuje przez oświadczenie woli przekazanego złożone wobec odbiorcy przekazu. Nie wymaga się zachowania żadnej szczególnej formy. Oświadczenie woli, o którym mowa może więc być dokonane również w sposób dorozumiany.
Przyjęcie przekazu jest zatem odrębną od przekazu jednostronną czynnością prawną, która zobowiązuje przekazanego. Jej treścią jest zobowiązanie się przekazanego w stosunku odbiorcy przekazu do spełnienia przekazanego świadczenia. Odpowiednikiem tego obowiązku jest stosowne roszczenie odbiorcy przekazu.
Abstrakcyjny charakter przekazu
Przyjęcie przekazu (akcept) przez przekazanego wobec odbiorcy tworzy między nimi zobowiązanie abstrakcyjne, ponieważ jest uzależnione od stosunków waluty i pokrycia. Pierwszy ze wspomnianych stosunków może być dla przekazującego elementem motywacyjnym, jednak co do zasady przyjęcie przekazu jest oderwane od stosunku waluty. Może on być co najwyżej podstawą gospodarczą, ale nie prawną przekazu. Jest on też stosunkiem wewnętrznym w konstrukcji przekazu. Nie stanowi podstawy dopuszczalności świadczenia ani źródła powstania zobowiązania, które między stronami może wynikać z przyjęcia przekazy lub szczególnych umów innych niż przekaz.
Wspomniany abstrakcyjny charakter czynności prawnej przekazu wyraża się w ograniczeniu zarzutów, jakie przekazany ma możliwość przeciwstawić roszczeniu odbiorcy przekazu. Zgodnie z treścią art. 921.2 § 2 k.c. przekazany może podnieść dwa rodzaje zarzutów wobec odbiorcy przekazu:
- zarzuty, które wynikają z treści przekazu, oraz
- zarzuty osobiste, które mu przysługują względem odbiorcy.
Do pierwszej kategorii zarzutów należy np. zarzut nieziszczenia się warunku albo nienadejście terminu zastrzeżonego przez przekazującego. Natomiast do zarzutów osobistych odbiorcy przekazu, można wskazać zarzuty związane z przyjęciem przekazu. Jako przykład może posłużyć zarzut dotyczący nieważności przyjęcia przekazu z powodu braku zdolności do czynności prawnej. Do tej grupy zarzutów można zaliczyć też zarzuty, które wynikają ze stosunku powstałego przez przyjęcie przekazu (np. zarzut nieziszczenia się warunku zastrzeżonego w przyjęciu przekazu, zarzut przedawnienia roszczenia odbiorcy przekazu przeciwko przekazanego, zarzut ograniczenia zobowiązania do części przekazanego świadczenia dokonanego w oświadczeniu o przyjęciu przekazu). Ponadto do zarzutów osobistych przekazanego należą zarzuty, które wynikają ze stosunków między przekazanym a odbiorcą, a nie są związane z przekazem. Przykładem takiego zarzutu jest zarzut potrącenia wierzytelności odbiorcy przekazy wraz z wzajemną wierzytelnością przekazanego, oraz zarzut zwolnienia z długu przekazanego przez odbiorcę.
W doktrynie przeważa pogląd traktujący przekaz jako czynność prawną względnie abstrakcyjną albo abstrakcyjną dyspozytywnie. Do ważności przekazu nie jest wymagane wskazanie stosunku pokrycia ani stosunku waluty. Ustawa jednak nie zabrania powołania w treści przekazu causy obu wspomnianych stosunków. W przypadku powołania causy stosunku pokrycia lub stosunku waluty zwiększy się zakres zarzutów, jakie mogą być przeciwstawione odbiorcy przekazu przez przekazanego.
Jakie zarzuty nie przysługują przekazanemu?
Przekazany nie ma możliwości powołania się na zarzuty, jakie wynikają ze stosunku prawnego istniejącego między nim a przekazującym, czyli ze stosunku pokrycia, a także na zarzuty wynikające ze stosunku waluty (między przekazującym a odbiorcą przekazu). Po przyjęciu przekazu, przekazany nie może podnieść przeciwko odbiorcy przekazu zarzutu, że roszczenie przekazującego ze stosunku pokrycia przedawniło się lub wygasło. Ponadto nie może również podnosić, że umowa, której stronami są przekazujący oraz odbiorca przekazu (stosunek waluty), jest obarczona wadą wynikłą z niezachowania wymaganej formy.
Przekazany w swoim oświadczeniu o przyjęciu przekazu swobodnie kształtuje zakres swojego obowiązku. Może w tej kwestii odwoływać się do istnienia i treści stosunków waluty oraz pokrycia. Przysługuje mu również uprawnienie do ograniczenia przyjęcia przekazu do części świadczenia. Może je również uzależnić od terminu lub warunku itd. Widać zatem, że ograniczenie zarzutów przekazanego ma charakter dyspozytywny.
Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powstałego wskutek przyjęcia przekazu
Wszelkie konsekwencje niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania powstałego wskutek przyjęcia przekazu, podlegają reżimowi odpowiedzialności przewidzianej w art. 471 k.c. (Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.).
Ogłoszenie upadłości przekazującego a wygaśnięcie skutków prawnych przekazu świadczenia pieniężnego
W przypadku ogłoszenia upadłości przekazującego skutki prawne przekazu świadczenia pieniężnego nie wygasają ex lege, jeśli przekazany przyjął przekaz przed ogłoszeniem upadłości, a wykonał go już po owym ogłoszeniu.
Przedawnienie roszczeń odbiorcy przekazu
Ustawodawca w art. 921.2 § 2 k.c. zdecydował się na stosunkowo krótki, roczny termin przedawnienia roszczeń odbiorcy przekazu przeciwko przekazanemu, który przyjął przekaz. Jest to zatem uregulowanie szczególne wobec art. 118 k.c.