Nie wdając się w bardziej szczegółowe omawianie instytucji potrącenia (kompensacji) należy przytoczyć treść art. 498. § 1 zgodnie, z którym gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Zgodnie z § 2 komentowanego przepisu w skutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Zatem potrącenie jest umorzeniem dwóch wierzytelności w następstwie złożenia oświadczenia woli przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi. Warunkiem jest, że wierzytelności te muszą być sobie przeciwstawne. Pojęcia „potrącenie”, „kompensacja”, używa się również na określenie różnych postaci pomniejszenia wysokości wysokości świadczenia, które nie polegają na przeciwstawianiu sobie dwóch wierzytelności (np. „potrącenie” z wynagrodzenia wskazane w przepisach art. 87-91 kodeksu pracy, czy „potrącenie” zapłaconej zaliczki z ogólnej sumy należności).
Potrącenie prowadzi do tego, że obie strony nie muszą doprowadzić do realnego wykonania świadczeń, albowiem zostają one zaspokojone w wyniku zwolnienia każdej z nich z obowiązku świadczenia na rzecz drugiej strony. Oprócz tego potrącenie spełnia rolę egzekucji świadczenia, jednak bez udziału sądu i organów egzekucyjnych.
Warunkiem dopuszczalności potrącenia są następujące przesłanki:
- Dwie osoby występują równocześnie wobec siebie jako wierzyciele i dłużnicy.
- Pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku są przedmiotem świadczenia obu stron.
- Wymagalność obu wierzytelności. Oznacza to, że terminy ich spełnienia już upłynęły.
- Wierzytelność osoby dokonującej potrącenia, jest zaskarżalna.
Skutkiem ziszczenia się przesłanek jest to, że każda strona otrzymuje prawo do potrącenia, które realizowane jest dopiero wówczas, gdy jedna strona złoży oświadczenie woli drugiej. Wspomniane prawo prowadzi do umorzenia wierzytelności. Niedopuszczalne jest zastrzeżenie warunku lub terminu w przypadku oświadczeń woli tego typu. Są one również nieodwołalne i nie wymagają formy szczególnej. Złożenie oświadczenie woli o potrąceniu może nastąpić przez podniesienie zarzutu w toku postępowania sądowego.
W myśl art. 499 k.c. skutki wspomnianego oświadczenia następują ex tunc (z mocą wsteczną) od momentu, kiedy potrącenie stało się możliwe. Zatem wszystkie fakty, które miały miejsce już po tej chwili (jak np. opóźnienie, czy zwłoka), nie są brane pod uwagę.
Wierzytelności podlegające umorzeniu, ulegają tylko do wysokości wierzytelności niższej. Zatem wierzytelność o niższej wysokości umarza się w całości. Z kolei wierzytelności o wyższej wysokości ulegają umorzeniu tylko częściowo. W całości umarzają się obie wierzytelności, gdy mają tę samą wysokość.
W przypadku, gdy jedna lub obie strony ma kilka wierzytelności, które nadają się do potrącenia, odpowiednie zastosowanie mają przepisy o zaliczeniu zapłaty, a więc art. 451 w zw. z art. 503 k.c.
Nie podlegają umorzeniu przez potrącenie:
- wierzytelności, które nie ulegają zajęciu;
- wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
- wierzytelności, które wynikają z czynów niedozwolonych;
- wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Kwestię potrącenia wierzytelności przedawnionej reguluje art. 502 k.c. Zgodnie z jego treścią wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Ustawodawca łagodzi w ten sposób wymaganie przewidziane w art. 498 § 1 k.c., w myśl którego potrąceniu ulegają tylko wierzytelności, które mają szanse realizacji poprzez przymus prawny. Celem tego rozwiązania jest ochrona praw nabytych, a opiera się ona na tym, żeby nie pozbawiać strony możliwości uzyskania potrącenia (jeśli już wcześniej z niej skorzystała) na skutek upływu terminu przedawnienia.
Decydujące znaczenie dla możliwości potrącenia ma to, czy wierzytelność nie jest już przedawniona w chwili, gdy występuje możliwość potrącenia. Aby mogła ona nastąpić, muszą być spełnione kumulatywnie wszystkie omówione wcześniej przesłanki z art. 498 § 1 k.c. Odpowiada to względom słuszności, ponieważ wierzyciel, który ma wierzytelność wzajemną do dłużnika, na ogół nie wytacza powództwa, tylko czeka, aż jego wierzytelność skompensuje się z wierzytelnością dłużnika. Konsekwencje uniemożliwienia dokonania potrącenia w tych warunkach, byłyby krzywdzące dla strony, której wierzytelność przedawniła się w tym czasie.
W praktyce przepis ten sprawia, że brak zaskarżalności nigdy nie będzie przeszkodą w dokonaniu potrącenia przez wierzyciela, którego wierzytelność jest późniejsza, jak również, że brak zaskarżalności uniemożliwi potrącenie ustawowe tylko wtedy, gdy wierzytelność osoby potrącającej przedawniła się, zanim wierzytelność wzajemna powstała.
Należy zwrócić uwagę na to, że potrącić można także wierzytelności, co do których dłużnik zrzekł się korzystania z przysługującego mu zarzutu przedawnienia, jak też wierzytelności przedawnione, ale mimo to zasądzone przez sąd z uwagi na niepodniesienie zarzutu przedawnienia. Tego typu wierzytelności mogą z powrotem być realizowane poprzez przymus prawny.
Przepisu art. 502 k.c. nie stosuje w przypadku, gdy wierzytelność uległa co prawda przedawnieniu, jednak nadaje się do potrącenia w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, a która następnie wygasła zanim złożono oświadczenie o potrąceniu. Jeśli zatem jest to wierzytelność nieistniejąca w momencie, gdy dokonuje się potrącenia, to nie może ona być objęta potrąceniem. Oświadczenie potrącającego w tym zakresie nie ma mocy wstecznej.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2012 r., II CKS 314/11, aby dokonać rozliczenia wierzytelności przez potrącenie, należy precyzyjnie zidentyfikować potrącane wierzytelności, jak również wskazać moment powstania potrącanych wierzytelności.